Jezus stierf twee keer!

Dit is een illustratie van discrepanties in het Nieuwe Testament die ik vaak gebruik met mijn studenten. Het is een "schoolvoorbeeld" omdat zowel Marcus als Johannes expliciete aanwijzingen geven over wanneer Jezus sterft. En hij sterft op verschillende tijdstippen, afhankelijk van welk evangelie je leest.

Marcus was waarschijnlijk het eerste evangelie dat werd geschreven. Geleerden hebben lang gedacht dat het ongeveer vijfendertig of veertig jaar na Jezus' dood werd geschreven, mogelijk rond 65 of 70 n.Chr. De eerste tien hoofdstukken van Marcus gaan over Jezus' openbare bediening in Galilea, het noordelijke deel van Israël, waar hij onderwijst, zieken geneest, demonen uitdrijft en zijn Joodse tegenstanders, de Farizeeën, confronteert. Aan het einde van zijn leven maakt hij een reis naar Jeruzalem om het Joodse feest van Pesach te vieren; terwijl hij daar is, wordt hij gearresteerd en gekruisigd (hoofdstukken 11-16).

Om de datering van de kruisiging door Marcus (en die van Johannes trouwens) te begrijpen, moet ik wat belangrijke achtergrondinformatie geven. In de tijd van Jezus was het Pascha, dat jaarlijks werd gehouden, het belangrijkste Joodse feest. Het werd ingesteld om de gebeurtenissen van de Exodus te herdenken die eeuwen eerder hadden plaatsgevonden, in de tijd van Mozes, zoals verteld in het boek Exodus uit het Oude Testament (Exodus 5-15). Volgens dat verslag waren de kinderen van Israël vierhonderd jaar lang in slavernij in Egypte geweest, maar God hoorde hun geroep en wekte voor hen een redder op, Mozes. Mozes werd naar de farao gestuurd en eiste, namens God, dat hij "mijn volk zou laten gaan." Maar de farao had een hard hart en weigerde. Om hem te overtuigen, gaf God Mozes de macht om tien verschrikkelijke plagen tegen de Egyptenaren te sturen, waarvan de laatste de meest verschrikkelijke was: elk eerstgeboren Egyptisch kind en dier zou door de engel des doods worden gedood.

De Israëlieten kregen instructies om te voorkomen dat hun eigen kinderen werden gedood. Elk gezin moest een lam offeren, wat van het bloed nemen en het op de deurposten en latei van het huis waar ze woonden smeren. Als de engel des doods die nacht aankwam, zag hij het bloed op de deur en "passeerde" hij dat huis van de Israëlieten, en ging hij verder naar huizen zonder bloed om een eerstgeboren kind te vermoorden. En zo gebeurde het. Farao werd diep getroffen en in doodsangst liet hij de Israëlieten (600.000 mannen, plus de vrouwen en kinderen) zijn land verlaten. Maar nadat ze vertrokken, veranderde hij van gedachten, verzamelde zijn leger en ging hen achterna. Hij spoorde hen op bij de Rode Zee, in het Hebreeuws de "Zee van Riet" genoemd, maar God verrichtte nog een wonder door Mozes toe te staan het water van de zee te scheiden zodat de Israëlieten over droog land konden oversteken. Toen de Egyptische legers hen achtervolgden, zorgde God ervoor dat het water terugkeerde en ze allemaal verdronken.

En zo werd Israël gered van de slavernij in Egypte. God gebood Mozes dat de Israëlieten vanaf dat moment deze grote gebeurtenis moesten herdenken met een speciale maaltijd, de jaarlijkse Pesachviering (Exodus 12). In de tijd van Jezus kwamen Joden van over de hele wereld naar Jeruzalem om de gebeurtenis te vieren. Op de dag voordat de feestmaaltijd werd gegeten, brachten Joden een lam naar de Tempel van Jeruzalem, of, waarschijnlijker, kochten er een daar, en lieten het slachten door de priesters. Ze namen het dan mee naar huis om de maaltijd te bereiden. Dit gebeurde op de Dag van Voorbereiding voor Pesach.

Het enige verwarrende aspect van deze viering is de manier waarop oude Joden de tijd aangaven, net zoals moderne Joden dat doen. Zelfs vandaag de dag is de "Sabbat" zaterdag, maar die begint op vrijdagavond, als het donker wordt. Dat komt omdat in het traditionele Jodendom de nieuwe dag begint bij het vallen van de avond, met de avond. (Daarom wordt ons in het boek Genesis, wanneer God de hemel en de aarde schept, verteld dat "het avond en morgen was, de eerste dag"; een dag bestond uit nacht en dag, niet dag en nacht.) En dus begint de sabbat op vrijdagavond—en in feite begint elke dag met het vallen van de avond.

En zo werd op de voorbereidingsdag het lam geslacht en werd de maaltijd in de middag bereid. De maaltijd werd die avond gegeten, wat eigenlijk het begin was van de volgende dag: Pesachdag. De maaltijd bestond uit een aantal symbolische voedingsmiddelen: het lam, ter herdenking van de oorspronkelijke slachting van de lammeren in Exodus; bittere kruiden, om de Joden te herinneren aan hun bittere slavernij in Egypte; ongezuurd brood (brood gemaakt zonder gist) om hen eraan te herinneren dat de Israëlieten zonder veel waarschuwing uit Egypte moesten vluchten, zodat ze niet konden wachten tot het brood zou rijzen; en verschillende bekers wijn. De Pesachdag begon dus met de avondmaaltijd en duurde ongeveer vierentwintig uur, tot de ochtend en middag van de volgende dag, waarna de dag na Pesach zou beginnen.

Nu kunnen we terugkeren naar Marcus' verslag van Jezus' dood. Jezus en zijn discipelen hebben een pelgrimstocht naar Jeruzalem gemaakt voor het Pesachfeest. In Marcus 14:12 vragen de discipelen aan Jezus waar ze de Pesachmaaltijd voor die avond moeten voorbereiden. Met andere woorden, dit is op de voorbereidingsdag voor Pesach. Jezus geeft ze instructies. Ze maken de voorbereidingen en als het avond is - het begin van de Pesachdag - eten ze de maaltijd. Het is inderdaad een speciale maaltijd. Jezus neemt de symbolische gerechten van Pesach en geeft ze nog meer symbolische betekenis. Hij neemt het ongezuurde brood, breekt het en zegt: "Dit is mijn lichaam." Impliciet moet zijn lichaam gebroken worden voor de redding. Dan neemt hij na het avondeten de beker met wijn en zegt: "Dit is mijn bloed van het verbond, dat voor velen vergoten wordt" (Marcus 14:22-25), wat betekent dat zijn eigen bloed vergoten moet worden.

Nadat de discipelen het Pesachmaal hebben gegeten, gaan ze naar de Hof van Getsemane om te bidden. Judas Iskariot brengt de troepen en verricht zijn daad van verraad. Jezus wordt voor de Joodse autoriteiten berecht. Hij brengt de nacht door in de gevangenis en de volgende ochtend wordt hij berecht voor de Romeinse gouverneur, Pontius Pilatus, die hem schuldig bevindt en hem veroordeelt tot de dood door kruisiging. Ons wordt verteld dat hij diezelfde dag om negen uur 's ochtends wordt gekruisigd (Marcus 15:25). Jezus sterft dan op de dag van Pesach, de ochtend nadat het Pesachmaal is gegeten.

Dit alles is duidelijk en eenvoudig in het Evangelie van Marcus, maar ondanks enkele fundamentele overeenkomsten, staat het haaks op het verhaal dat in het Evangelie van Johannes wordt verteld, dat ook duidelijk en eenvoudig is. Ook hier gaat Jezus in de laatste week van zijn leven naar Jeruzalem om het Pesachfeest te vieren, en ook hier is er een laatste maaltijd, een verraad, een proces voor Pilatus en de kruisiging. Maar het is opvallend dat in Johannes, in tegenstelling tot Marcus, de discipelen Jezus aan het begin van het verslag niet vragen waar ze zijn "om het Pesach te bereiden." Bijgevolg geeft hij hun geen instructies voor het bereiden van de maaltijd. Ze eten wel samen een laatste avondmaal, maar in Johannes zegt Jezus niets over het brood als zijn lichaam of de beker als zijn bloed. In plaats daarvan wast hij de voeten van de discipelen, een verhaal dat in geen van de andere Evangeliën voorkomt (Johannes 13:1-20).

Na de maaltijd gaan ze naar buiten. Jezus wordt verraden door Judas, verschijnt voor de Joodse autoriteiten, brengt de nacht door in de gevangenis en wordt berecht door Pontius Pilatus, die hem schuldig bevindt en hem veroordeelt tot de kruisiging. En ons wordt precies verteld wanneer Pilatus het vonnis uitspreekt: “Het was de dag van de voorbereiding voor het Pascha; en het was ongeveer middag” (Johannes 19:14).

Middag? Op de dag van voorbereiding voor het Pascha? De dag dat de lammeren werden geslacht? Hoe kan dat? In het evangelie van Marcus leefde Jezus die dag, liet zijn discipelen de maaltijd van het Pascha bereiden en aten die met hen voordat hij werd gearresteerd, naar de gevangenis werd gebracht voor de nacht, de volgende ochtend werd berecht en om negen uur 's ochtends op de dag van het Pascha werd geëxecuteerd. Maar niet in Johannes. In Johannes sterft Jezus een dag eerder, op de dag van voorbereiding voor het Pascha, ergens na het middaguur.

Ik denk niet dat dit een verschil is dat verzoend kan worden. Mensen hebben het door de jaren heen geprobeerd, natuurlijk. Sommigen hebben erop gewezen dat Marcus ook aangeeft dat Jezus stierf op een dag die "de voorbereidingsdag" wordt genoemd (Marcus 15:42). Dat is absoluut waar, maar wat deze lezers niet opmerken, is dat Marcus ons vertelt wat hij bedoelt met deze zin: het is de voorbereidingsdag "voor de sabbat" (niet de voorbereidingsdag voor het Pascha). Met andere woorden, in Marcus is dit niet de dag voordat de Pesachmaaltijd werd gegeten, maar de dag vóór de sabbat; het wordt de "voorbereidingsdag" genoemd omdat men de maaltijden voor zaterdag op vrijdagmiddag moest voorbereiden.

En zo blijft de tegenstrijdigheid bestaan: in Marcus eet Jezus het Paschamaal (donderdagavond) en wordt de volgende morgen gekruisigd. In Johannes eet Jezus het Paschamaal niet, maar wordt gekruisigd op de dag voordat het Paschamaal gegeten zou worden.4 Bovendien wordt Jezus in Marcus om negen uur 's morgens aan het kruis genageld; in Johannes wordt hij pas 's middags veroordeeld, en dan wordt hij eruit gehaald en gekruisigd.

Sommige geleerden hebben betoogd dat we dit verschil tussen de evangeliën hebben omdat verschillende Joden Pesach op verschillende dagen van de week vierden. Dit is een van die verklaringen die plausibel klinkt totdat je er wat dieper over nadenkt. Het is waar dat sommige sektarische groepen die geen banden hebben met de Tempel in Jeruzalem dachten dat de Tempelautoriteiten een onjuiste kalender volgden. Maar in zowel Marcus als Johannes is Jezus niet buiten Jeruzalem met een sektarische groep Joden: hij is in Jeruzalem, waar de lammeren worden geslacht. En in Jeruzalem was er maar één dag van Pesach per jaar. De priesters van Jeruzalem hielden geen rekening met de kalendervreemdheden van een paar sektarische randgroepen.

Wat moet je met deze tegenstrijdigheid? Nogmaals, op een bepaald niveau lijkt het een vrij onbelangrijk punt. Ik bedoel, wie geeft er nou echt om of het nou op een dag was of de volgende? Het punt is dat Jezus gekruisigd werd, toch?

Nou, dat is zowel goed als fout. Een andere vraag die gesteld moet worden is niet "Werd Jezus gekruisigd?" maar ook "Wat betekent het dat Jezus gekruisigd werd?" En daarvoor zijn kleine details zoals de dag en tijd van belang. De manier waarop ik het belang van zulke details aan mijn studenten uitleg is als volgt: wanneer er vandaag de dag een moord wordt gepleegd en de rechercheurs naar de plaats delict komen, beginnen ze te zoeken naar kleine stukjes bewijs, op zoek naar het spoor van een vingerafdruk of een haar op de vloer. Iemand zou redelijkerwijs kunnen kijken naar wat ze doen en zeggen: "Wat is er mis met je? Kun je niet zien dat er een lijk op de vloer ligt? Waarom snuffel je rond naar een vingerafdruk?" Toch kan soms de kleinste aanwijzing leiden tot een oplossing van de zaak. Waarom, en door wie, werd deze persoon vermoord? Zo is het ook met de evangeliën. Soms kan het kleinste stukje bewijs belangrijke aanwijzingen geven over wat de auteur dacht dat er werkelijk aan de hand was.

Ik kan hier geen volledige analyse geven, maar ik zal een belangrijk kenmerk van het Evangelie van Johannes aanwijzen, het laatste van onze Evangeliën dat is geschreven, waarschijnlijk zo'n vijfentwintig jaar na dat van Marcus. Johannes is het enige Evangelie dat aangeeft dat Jezus "het lam van God is dat de zonden van de wereld wegneemt." Dit wordt door Johannes de Doper verklaard aan het begin van het verhaal (Johannes 1:29) en nogmaals zes verzen later (Johannes 1:35). Waarom heeft Johannes, ons laatste Evangelie, dan de dag en tijd veranderd waarop Jezus stierf? Het kan zijn omdat Jezus in het Evangelie van Johannes het Paaslam is, wiens offer redding van zonden brengt. Precies zoals het Paaslam, moet Jezus sterven op de dag (de Dag van Voorbereiding) en de tijd (ergens na het middaguur), waarop de Paaslammeren in de Tempel werden geslacht.

Met andere woorden, Johannes heeft een historisch gegeven veranderd om een theologisch punt te maken: Jezus is het offerlam. En om dit theologische punt over te brengen, heeft Johannes een discrepantie moeten creëren tussen zijn verslag en de anderen.